Tôi không có mấy thiện cảm với ngành kiểm toán (sorry các bạn auditor), đã từng phê phán ngành này vài lần trên blog.

Tôi không có mấy thiện cảm với ngành kiểm toán (sorry các bạn auditor), đã từng phê phán ngành này vài lần trên blog. Lần đầu tiên tôi được đọc một báo cáo kiểm toán là giữa thập kỷ 1990 khi VN mở cửa chưa lâu. Hồi đó công ty của tôi có môt liên doanh với một doanh nghiệp nước ngoài, làm ăn chung vài năm mà liên doanh cứ báo lỗ làm BGĐ công ty tôi rất sốt ruột, nghi đối tác nước ngoài chuyển giá vì họ là người cung cấp nguyên liệu đầu vào.

Tôi và một vài đồng nghiệp được cử xuống liên doanh kiểm tra sổ sách dù lúc đó chưa biết tí gì về kế toán/kiểm toán. Việc đầu tiên chúng tôi yêu cầu là được xem báo cáo của kiểm toán vì nghĩ rằng thế nào kiểm toán cũng chỉ ra những dấu hiệu kinh doanh khả nghi. Chúng tôi đã rất thất vọng vì "báo cáo kiểm toán" chỉ là nửa trang A4 vắn tắt vài dòng, không có bât kỳ thông tin gì hữu ích dù auditor là Arthur Anderson Andersen, một trong "big five" thời đó. (Arthur Anderson Andersen đã phá sản sau vụ Enron và "big five" trở thành "big four".)

Trong vài tuần sau đó chúng tôi đã ngồi đọc tất cả chứng từ, hợp đồng, biên bản của liên doanh, rồi xuống kho, xưởng và ra cảng để kiểm tra toàn bộ quá trình kinh doanh. Cuối cùng nhóm "auditor" không chuyên bọn tôi cũng tìm ra được một số dầu hiệu chuyển giá báo cáo về BGĐ, sau đó liên doanh đã có một vài cải tổ. Kể từ đó tôi đã vỡ lẽ kiểm toán hóa ra không có nhiều lợi ích như tôi nhầm tưởng trước đó, báo cáo tài chính "được kiểm toán" thực ra chỉ để hợp pháp hóa một yêu cầu của luật pháp.

Vậy vai trò của kiểm toán là gì? Một auditor sẽ trả lời rằng kiểm toán chỉ có trách nhiệm kiểm tra xem số sách kế toán của một doanh nghiệp có được thực hiện theo đúng tiêu chuẩn kế toán hiện hành hay không. Họ không quan tâm và thực ra cũng không có khả năng phát hiện các gian dối kế toán, chứ đừng nói gì đến những thủ thuật tinh vi như chuyển giá hay đánh bóng sổ sách cuối kỳ.

Bài báo của The Economist dưới đây đã chua chát nhận xét rằng 13 năm sau vụ Enron, các accounting scandals đã trở nên thường xuyên đến mức chúng không còn được đưa lên trang nhất các báo. Những vụ scandal đình đám gần đây như Autonomy hay Tesco nhanh chóng rơi vào quên lãng, và tất nhiên các "big four" phủi tay không hề nhận một trách nhiệm nào dù họ nhận nhiều triệu USD phí kiểm toán cho các doanh nghiệp đó.

Thực ra lịch sử ngành kiểm toán không hoàn toàn như vậy. Trước khi kiểm toán trở thành bắt buộc theo luật (ít nhất với các công ty đại chúng), đã có thời gian auditor đưa ra "guarantee" về tính chính xác/đúng đắn của báo cáo tài chính. Trước những năm 1930 thị trường này rất cạnh tranh và cả các công ty lẫn các auditor đều có incentive phải có "audited financial report" trong sạch để giảm "costs of capital". Một bước ngoặt quan trọng trong Great Depression là luật yêu cầu bắt buộc các công ty (đại chúng) phải thực hiện kiểm toán.

Chất lượng của kiểm toán sau đó đã giảm dần. Từ chỗ "guarantee" các công ty kiểm toán chuyển sang chỉ đưa ra "opinions", rồi bỏ cả "opinions" để trở thành "reasonable assurance". Vì thị trường kiểm toán không còn tính cạch tranh, các công ty buộc phải thuê kiểm toán và big four chiếm đến 98% thị phần, nên các auditor lớn không phải lo lắng bảo vệ uy tín của mình. Nếu không có một scandal tầm cỡ như vụ Enron, big four sẽ không sợ mất khách chứ đừng nói gì tới phá sản như Arthur Anderson Andersen.

Ở đây có thể thấy một điểm tương đồng giữa "big four" trong auditing với "big three" trong credit rating. Cũng với mục đích giảm thiểu information asymmetry giữa management và investor, cũng là dịch vụ bắt buộc với đa số các công ty lớn, và cũng có cấu trúc thị trường oligopoly, hai ngành này trên thực tế không đem lại nhiều value cho các nhà đầu tư nói riêng và nền kinh tế nói chung. Đáng tiếc là cả 2 ngành này còn một điểm chung nữa là rất khó cải tổ.

Có nhiều ý tưởng cải tổ ngành kiểm toán đã được đưa ra. Ý tưởng hay nhất của GS Joshua Ronen (NYU) đề xuất bỏ yêu cầu bắt buộc các công ty phải thuê kiểm toán và thay vào đó bằng mua bảo hiểm cho báo cáo tài chính. Các công ty bảo hiểm sẽ là người thuê kiểm toán để đánh giá mức độ rủi ro của các báo cáo tài chính khi tính phí bảo hiểm. Điều này sẽ đảm bảo incentive của các công ty kiểm toán và investor tương đồng nhau, chất lượng kiểm toán sẽ được cải thiện.

Tuy nhiên chắc chắn sẽ còn rất lâu cho đến khi ngành kiểm toán được cải tổ lại theo ý tưởng này hay một ý tưởng tương tự. Cho đến lúc đó sẽ vẫn còn những bạn trẻ giống tôi 20 năm trước phát hiện ra rằng "báo cáo kiểm toán" thực ra chỉ có một từ: "unqualified" hoặc "qualified". Muốn biết cụ thể hơn đừng trông chờ vào kiểm toán.
http://www.economist.com/news/briefing/21635978-some-13-years-after-enron-auditors-still-cant-stop-managers-cooking-books-time-some