Mấy năm trước hồi vụ ông chủ khu du lịch Đại Nam định đưa cậu con trai 2 tuổi vào HĐQT tôi đã định viết một bài về...

Mấy năm trước hồi vụ ông chủ khu du lịch Đại Nam định đưa cậu con trai 2 tuổi vào HĐQT tôi đã định viết một bài về khái niệm "trust" (trong tài chính). Một thời gian sau lại định viết khi tranh luận với anh Phu Nguyen Van về từ "tờ-rớt" trong một câu thơ của Tố Hữu. Hôm nay đọc một tài liệu về giáo dục đại học có khái niệm "board of trustees" nên quyết định phải viết vài dòng về "trust", kẻo lại quên như mấy lần trước. Khái niệm này cũng liên quan đến vấn đề personal financial planning tôi đang viết dở.

Trước hết phải nói rõ đây là lĩnh vực luật dù có nhiều khía cạnh liên quan đến finance/business. Bởi vậy nếu các bạn muốn tìm hiểu chi tiết và chính xác hơn nên tham khảo các luật sư. Thứ hai, khái niệm trust tôi viết dưới đây không bao gồm investment trust và corporate trust là những hình thức quản lý tài sản không bị chi phối bởi Trust Law như trong link Wikipedia bên dưới.

Trong hệ thống common law (Anh/Mỹ/Úc) trust là một pháp nhân, tương đương như một cá nhân, công ty, hội đoàn, về khía cạnh sở hữu tài sản. Nghĩa là trust có quyền quản lý, thu lợi, chuyển nhượng tài sản mà nó sở hữu, đồng thời có những liabilities liên quan đến tài sản sở hữu như đóng thuế, trả nợ, bồi thường thiệt hại cho một bên thứ ba...

Điểm khác biệt quan trọng giữa trust và các loại pháp nhân khác là lợi ích/lợi nhuận phát sinh từ tài sản mà trust sở hữu sẽ được phân bổ cho một/vài bên thứ ba hoàn toàn không có quyền/nghĩa vụ gì liên quan đến tài sản mà trust sở hữu. Những người/bên thứ ba được hưởng lợi từ tài sản của trust gọi là beneficiaries, khác với shareholders của các công ty họ không trực tiếp hay gián tiếp sở hữu tài sản của trust. Cũng có trường hợp đến một thời điểm nhất định trust sẽ phân chia tài sản cho beneficiaries, lúc đó sở hữu sẽ chuyển sang những cá nhân/pháp nhân này còn trust chấm dứt tồn tại.

Hoạt động của trust, từ việc quản lý, đầu tư đến phân chia lợi nhuận, tài sản, do một số pháp nhân gọi là trustee đảm nhận. Những pháp nhân này phải thực hiện trách nhiệm của mình theo đúng những qui định trong một tài liệu gọi là "trust deed", tương tự như điều lệ công ty. Trust deed do (những) người/pháp nhân sáng lập và bỏ tài sản vào trust soạn thảo, những người này gọi là trust settlers. Sau khi soạn trust deed và chuyển giao tài sản cho trustees quản lý, trust settlers không còn quyền và nghĩa vụ gì với số tài sản đó. [Thực ra có một số trust được thành lập dưới dạng revocable, nghĩa là trust settlers có thể can thiệp vào hoạt động hay thậm chí sự tồn tại của trust. Nhưng hình thức này không được coi là trust thực sự]. Trustees có trách nhiệm fiduciary theo luật phải quản lý tài sản đúng theo trust deed. Nếu bị qui kết không đảm bảo trách nhiệm fiduciary, trustees có thể bị khởi tố hình sự.

Hình thức trust ra đời từ thời trung cổ khi những hiệp sĩ đi thập tự chinh muốn để lại tài sản cho vợ con nhưng không muốn số tài sản đó bị rơi vào tay người khác. Lấy ví dụ ông chủ Đại Nam nếu muốn để lại tài sản cho cậu con trai có thể lập một trust và qui định trong deed trust này sẽ quản lý số tài sản đó cho đến khi cậu bé 18 tuổi rồi bàn giao tài sản. Như vậy ngay cả nếu ông ta chết hoặc phá sản, số tài sản đó vẫn được bảo vệ và chuyển giao cho con ông ta chứ không cần phải cho cậu bé 2 tuổi đó vào HĐQT. Hình thức chuyển giao tài sản này an toàn hơn nhiều so với di chúc vì di chúc có thể bị kiện ra toà hoặc nến ông ta bị phá sản thì tài sản có thể bị trưng thu hết. Tất nhiên ở đây tôi giả sử luật VN cho phép thành lập trust.

Tờ-rớt mà Tố Hữu đả kích và được đưa vào luật antitrust của Mỹ cũng là một ứng dụng của trust trong thời kỳ tư bản mông muội. Về cơ bản Rockefeller và chủ các hãng dầu khí lúc đó bỏ tài sản của mình vào một trust nhưng đồng thời chỉ định chính họ làm trustees. Bằng cách này Rockefeller có thể thông đồng giá và ép người tiêu dùng vì Standard Oil Trust trên thực tế kiểm soát gần như toàn bộ oil supply của Mỹ vào cuối thế kỷ 19. Hình thức trust không hề xấu, có chăng Rockefeller đã "lách luật" để sử dụng nó như một công cụ tăng market power cho mình và các đồng minh của mình. Luật chống cạnh tranh của Mỹ gọi nôm na là antitrust law chỉ vì lý do lịch sử chứ không phải hàm ý trust là xấu như Tố Hữu nghĩ.

Trust có rất nhiều ứng dụng quan trọng trong một xã hội hiện đại, trong đó phải kể đến trust cho các trường đại học (ở Anh/Mỹ). Vì trust tách việc sở hữu và quản lý tài sản ra khỏi cả những người bỏ tiền ban đầu và beneficiaries (ban giám hiệu/giáo viên/sinh viên) nên các trường đại học không còn khái niệm chủ sở hữu, hay shareholders. Tài sản/lợi nhuận của trường đại học (cơ sở vật chất và cash-flow) không phải sở hữu của trường, của nhà nước, hay một/vài cá nhân nào đó, chúng thuộc về ... trust. Mà trong trường hợp này trust là một pháp nhân tồn tại vĩnh viễn, trừ khi nó hết sạch tiền và trustees quyết định tự xoá sổ (mà điều này cũng phải được qui định trong trust deed). Nhiều tổ chức thiện nguyện/nhân đạo/NGO cũng được tổ chức theo hình thức trust này.

Tóm lại trust là một hình thức tổ chức kinh tế - xã hội đặc thù ở nhiều nước (theo common law). Dù nó đã bị lợi dụng trong quá khứ (vụ Standard Oil) hay hiện tại (trốn/tránh thuế), có thể nói trust đã có vai trò rất tich cực trong việc huy động và quản lý nguồn lực xã hội. Ngay cả khi được sử dụng rất hạn chế dưới dạng investment/corporate trust, nó cũng giúp giảm bớt rủi ro cho các nhà đầu tư. Luật VN theo hệ thống statute law (của Pháp, Liên Xô) nên không/chưa công nhận trust, tôi cũng không rõ đã có luật cho các thể loại foundation chưa. Việc không công nhận trust ở VN có thể sẽ là một trở ngại pháp lý cho đại học Fulbright sau này.
http://en.wikipedia.org/wiki/Trust_law