Nếu bạn đã từng đi tầu điện ngầm (hoặc không ngầm) ở các nước bạn có thể sẽ nhận thấy bản đồ các hệ thống tầu đó rất...

Nếu bạn đã từng đi tầu điện ngầm (hoặc không ngầm) ở các nước bạn có thể sẽ nhận thấy bản đồ các hệ thống tầu đó rất dễ nhìn. Lý do chính là các bản đồ tầu điện ngầm không bao giờ được vẽ theo đúng vị trí địa lý của các tuyến và bến tàu mà được cố tình đơn giản hóa, nắn thẳng (hoặc cong) các tuyến và chỉnh sửa tỷ lệ khoảng cách giữa các bến. Đây là phát minh của Harry Beck, một kỹ sư người Anh, phát minh năm 1933. Các hệ thống metro và monorail sắp tới của VN chắc chắn cũng sẽ được vẽ theo phương pháp này.

Lập luận của Beck khi phác thảo bản đồ cho hệ thống tầu điện ngầm của London là đa phần hành khách không mấy quan tâm đến khoảng cách giữa các bến mà chỉ cần biết phải đi theo tuyến nào, từ bến nào đến bến nào, phải chuyển tầu ở đâu. Cho nên vẽ bản đồ theo đúng tỷ lệ địa lý như bản đồ đường phố sẽ khó đọc và không mang lại nhiều thông tin cho hành khách. Điều này đúng nên cả thế giới đã học tập London, nhưng bạn lưu ý chữ "đa phần" tôi viết bên trên. Vẫn có một thiểu số hành khách cần biết khoảng cách thực sự chứ không chỉ đơn giản phải đi bao nhiêu bến rồi xuống. Một nghiên cứu rất thú vị của hai nhà kinh tế Anh đã chỉ ra điều này.

Trong những giai đoạn công nhân vận hành tầu điện ngầm ở London đình công, một số tuyến và/hoặc bến tầu bị đóng cửa buộc hành khách phải thay đổi tuyến đi quen thuộc hàng ngày. Sử dụng số liệu vé điện tử của những hành khách bị ảnh hưởng bởi các cuộc đình công hai tác giả phát hiện ra rằng có khoảng 5% số hành khách đó không quay trở lại tuyến đường cũ mà tiếp tục sử dụng tuyến mới mà họ đã khám phá ra trong những ngày đình công. Hóa ra trước đó họ đã chọn nhầm tuyến vì đánh giá sai khoảng cách trên bản đồ kiểu Harry Beck. Những cuộc đình công buộc họ phải chuyến đường đi và tình cờ phát hiện ra sai lầm của mình.

Hai tác giả ước tính trung bình một người sử dụng tuyến đường mới sẽ rút ngắn thời gian một chuyến đi khoảng 20 giây. Nhân với 2 chuyến đi về hàng ngày của những hành khách đó trong vài năm thì số thời gian tiết kiệm cho xã hội sẽ rất đáng kể. Qui ra tiền hai tác giả cho rằng trong dài hạn lợi ích của việc tiết kiệm thời gian đó sẽ lớn hơn nhiều so với thiệt hại trực tiếp do các cuộc đình công gây ra. Harry Beck có lẽ không ngờ rằng bản đồ giản lược của mình lại có thể gây tác hại như vậy, dù chỉ cho số nhỏ hành khách.

Trước mắt các tuyến metro của VN chắc còn rất ngắn và đơn giản nên chưa phải lo vấn đề này. Mà trong tương lai khi những hệ thống tàu trở nên phức tạp như London thì chắc công đoàn độc lập và đình công ở VN đã trở thành điều bình thường như ở London hiện tại.


http://www.economist.com/blogs/freeexchange/2015/09/economics-commuting
http://www.economist.com/blogs/freeexchange/2015/09/economics-commuting