Tôi không quan tâm đến thơ và hiếm khi nào đọc thơ, bởi vậy không có ý định viết gì về vụ "đạo thơ" đang rất nóng...

Tôi không quan tâm đến thơ và hiếm khi nào đọc thơ, bởi vậy không có ý định viết gì về vụ "đạo thơ" đang rất nóng trên mạng. Nhưng thấy bạn Hana Nguyen hỏi câu "đạo thơ là vấn đề đạo đức hay pháp luật" nên chợt nhớ đến chủ đề này đã định viết từ lâu.

Khi một cá nhân sống/hành xử/làm việc trong một cộng đồng anh/chị ta phải tuân thủ theo một số qui tắc để tránh ảnh hưởng (xấu) đến người khác. Tất nhiên thống nhất những qui tắc hành xử đó rất khó vì quan điểm của mỗi người khác nhau. Trong một xã hội hiện đại các qui tắc hành xử có thể phân loại thành ba nhóm: (i) qui tắc qui định bởi luật pháp nhà nước (hoặc quốc tế), (ii) qui tắc qui định bởi các tổ chức xã hội, (iii) qui tắc xác định bởi hệ thống các chuẩn mực đạo đức.

Một nguyên tắc chung của các nhóm qui tắc hành xử đó là mức độ bao trùm và nghiêm ngặt tỷ lệ nghịch với khả năng enforcement và những qui tắc khó enforce sẽ ở nhóm ii hoặc iii. Lấy ví dụ luật pháp VN (nhóm i) không coi ngoại tình là phạm pháp nhưng điều lệ Đảng (nhóm ii) coi đây là một điều xấu còn chuẩn mực đạo đức xã hội (nhóm iii) không chấp nhận điều này, nghĩa là nhóm iii "khó tính" nhất. Tất nhiên "cấm ngoại tình" là một điều rất khó enforce.

Quay lại vấn đề "đạo thơ". Tất nhiên đây là điều cấm kỵ về đạo đức (nhóm iii) và thường cũng bị cấm ở nhóm ii, vd qui định của Hội nhà văn, của nhà xuất bản, hoặc của cơ quan mà người đạo thơ làm việc. Nhưng trừ khi bài thơ vi phạm vấn đề tác quyền (và phải gây tác hại về mặt vật chất cho tác giả thực) thì mới liên quan đến luật pháp (nhóm i). Khi việc "đạo thơ" bị phát hiện thì vấn đề enforcement ở nhóm i sẽ rất chặt, tòa án hoặc một cơ quan nhà nước có thẩm quyển sẽ "ra lệnh" cho bên vi phạm phải bồi hoàn thiệt hại. Enforcement ở nhóm ii cũng rất chặt nhưng chỉ có tính một chiều, vd tước giải hay đuổi việc/khai trừ thành viên.

Enforcement ở nhóm iii như đã nói, rất khó. Ngoài việc bị xã hội/cộng đồng lên án, bạn bè/người quen xa lánh, đương sự chỉ bị tổn thương về mặt tinh thần. Nếu người này khá giả để có thể thay tên đổi họ và ra nước ngoài sinh sống thì những enforcement về mặt xã hội sẽ không/ít có ý nghĩa. Như vậy để các thành viên trong xã hội tự giác tuân thủ các qui tắc đạo đức (nhóm iii) thì điều quan trọng là họ phải cảm thấy tổn thương tinh thần rất nặng nề.

Điều này phụ thuộc vào truyền thống văn hóa/lịch sử, môi trường xã hội/gia đình và nhất là vai trò của tôn giáo. Nhưng phải là tôn giáo đích thực, chứ kiểu tôn giáo "học tập tấm gương đạo đức..." hoặc các thể loại "mua thần bán thánh" tràn lan hiện nay thì hậu quả đã nhãn tiền.

Một điểm nữa mà tôi muốn chia sẻ là kinh nghiệm xây dựng các giá trị đạo đức trong giới finance của CFA Institute, một tổ chức nghề nghiệp rất uy tín. CFA Institute có một bộ tiêu chuẩn (Standards of Professional Conduct) bắt buộc với các thành viên (qui tắc nhóm ii) nhưng đồng thời gắn liền bộ tiêu chuẩn này với các giá trị đạo đức (nhóm iii). Một thành viên của CFA Institute bị coi là vi phạm các qui tắc nhóm ii nếu vi phạm một trong những qui tắc của nhóm iii, tất nhiên nếu vi phạm pháp luật  (nhóm i) thì nghiễm nhiên bị coi là vi phạm nhóm ii.

Như vậy CFA Institute đã trói buộc trách nhiệm tuân thủ các qui tắc nhóm iii vào nhóm ii dễ bề enforce (họ có hội đồng điều tra và xét xử các cáo buộc thành viên vi phạm ethics hoặc standards). Nhiều tổ chức dân sự khác cũng có hình thức kết hợp như vậy thay vì giao phó hoàn toàn cho "lương tâm" của các thành viên để enforce nhóm iii. Điều này chỉ có thể thực hiện được trong một số cộng đồng nhỏ và cộng đồng đó phải đem lại nhiều quyền lợi cho các thành viên. Do đó muốn đi theo cách này vai trò của các tổ chức dân sự phải rất quan trọng và họ phải thực sự độc lập.

Tóm lại chừng nào vai trò của tôn giáo và các tổ chức dân sự trong xã hội VN chưa thực sự mạnh thì khó đảm bảo các chuẩn mực đạo đức sẽ được cải thiện.


https://www.cfainstitute.org/ethics/codes/ethics/Pages/index.aspx
https://www.cfainstitute.org/ethics/codes/ethics/Pages/index.aspx