Sau vụ khủng bố ở Paris tuần trước một vài người trích dẫn ý tưởng "Clash of Civilizations" của Samuel Huntington để...

Sau vụ khủng bố ở Paris tuần trước một vài người trích dẫn ý tưởng "Clash of Civilizations" của Samuel Huntington để giải thích cho những cuộc xung đột giữa các nước Tây phương với giới Hồi giáo cực đoan. Jeb Bush, ứng cử viên tổng thống Mỹ của đảng Cộng hòa, thậm chí cho rằng cuộc tấn công đó là một trong những nỗ lực của ISIS nhằm xóa sổ nền văn minh phương Tây. Tôi có một cái nhìn khác, gần với quan điểm của Paul Krugman trong bài tôi mới link hôm vừa rồi.

Tôi đồng ý với Huntington thế giới hiện tại có thể chia ra thành một số khu vực. Gọi là các nền văn minh khác nhau thì hơi quá (thậm chí hơi kỳ thị) mà có lẽ chỉ nên phân biệt các khu vực đó bằng các hệ thống giá trị (value system) khác nhau, các cách thức tổ chức và vận hành xã hội, nhà nước, kinh tế khác nhau. Tôn giáo có vai trò rất lớn trong việc định hình hệ thống giá trị và cấu trúc xã hội (dân sự), nhưng với nhà nước và kinh tế thì hiện tại nó gần như không còn ảnh hưởng gì trong xã hội Tây phương lẫn Đông phương, chỉ còn vai trò trong thế giới Hồi giáo.

Krugman và nhiều học giả khác cho rằng hệ thống giá trị (human rights, liberalism), hệ thống nhà nước (rule of laws, democracy, checks and balances), và nền kinh tế (market economy) của phương Tây tốt hơn những gì mà các khu vực khác trên thế giới đang áp dụng. Câu trích dẫn dưới đây của Winston Churchill mà chắc nhiều người đã biết, dù chỉ đề cập đến chính trị, phản ánh quan điểm này:

"Democracy is the worst form of government, except for all the others that have been tried from time to time."

Từ quan sát và trải nghiệm bản thân, tôi đồng ý về cơ bản quan điểm nói trên. Với tôi nhân loại có một số giá trị universal (thống nhất?) bất kể sắc tộc/văn hoá, cũng như hình thái nhà nước và cấu trúc kinh tế có một vài nguyên tắc tối ưu duy nhất tương ứng với một mức độ văn minh nhất định (văn minh ở đây được hiểu là mức độ phát triển khoa học kỹ thuật và mức sống của đa số người dân). Một (vài) khu vực hay dân tộc sẽ đạt đến điểm tối ưu trước, những phần còn lại sẽ hội tụ dần về đó cho đến khi một hình thái khác tốt hơn được khám phá ra.

Có thể khái quát quá trình tiến hoá đó thành một qui luật là nhân loại luôn hướng đến một hình thái văn minh hơn, dù có thể có những thụt lùi (setback) nhất thời như sự sụp đổ của đế quốc La mã đầu Công Nguyên, sự trỗi dậy của Fascism đầu thế kỷ 20, của Taliban/ISIS đầu thế kỷ 21... Những dân tộc/khu vực lạc hậu hơn nếu dám nhìn nhận sự yếu kém và gạt bỏ lòng tự ái sẽ hội tụ nhanh hơn như Nhật đã làm được dưới thời Minh Trị. Nhưng ngay cả khi giới cầm quyền cố gắng bảo vệ hệ thống cũ, người dân ở những nơi đó vẫn tự biến chuyển đồng thời gây sức ép cải tổ lên hệ thống. Hãy nhìn tấm gương của cô bé Malala ở Pakistan để thấy người dân sẽ không chịu ngồi yên khi họ biết đến một hình mẫu văn minh hơn những gì giới cầm quyền đang cố bảo vệ.

Quay lại vấn đề khủng bố và Hồi giáo cực đoan. Với tôi những gì những kẻ khủng bố thực hiện ở Paris hay trên chuyến bay Metrojet là để kéo lùi nền văn minh phương Tây về cùng mặt bằng với chúng, để những người dân trong thế giới Hồi giáo đang mong ngóng thay đổi sẽ thấy rằng thực ra nền văn minh phương Tây cũng rất mong manh, ích kỷ, tàn ác. Đó không phải là sự xung đột giữa các giá trị văn hoá, tín ngưỡng của các nền văn minh khác nhau mà là biểu hiện của sự giãy giụa của giới cầm quyền đang mất dần ảnh hưởng. Chúng có thể có một số thành công nhất thời, nhưng như Antoine Leiris viết đó chỉ là "a small and short-live victory", còn về lâu dài những giá trị văn minh của phương Tây sẽ tiếp tục lan toả ra khắp thế giới, cả ở thế giới Hồi giáo.